Thí điểm PPP: Nhà nước đã chìa tay, dù còn dè dặt

Ảnh: Lê Minh Khuê

Trong suốt gần hai thập kỷ qua, cả nước mới chỉ có khoảng 100 dự án theo các hình thức đầu tư BOT, BTO và BT từ các nhà đầu tư tư nhân trong và ngoài nước do thiếu khuôn khổ pháp lý. Liệu tình hình này có thay đổi khi quy chế thí điểm PPP đã được ban hành?

Đầu tư tư nhân - không có cửa?

Báo Đấu Thầu là tờ báo duy nhất ở Việt Nam được Thủ tướng giao công bố danh mục dự án theo hình thức đối tác công tư (PPP). Tòa soạn báo muốn tổ chức thêm nhiều tin bài để cổ vũ cho chương trình đang thu hút được sự quan tâm lớn của giới đầu tư tư nhân. Song đây là việc không dễ. Không phải ngày nào tờ báo ra 5 số một tuần này cũng có thông tin về PPP cho phần nội dung chỉ vỏn vẹn bốn trang giấy. Nguyên tổng biên tập tờ báo, ông Đặng Huy Đông đã thăng tiến lên làm Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư đặc trách chương trình PPP “thí điểm” của cả nước.

Câu chuyện của tờ báo chuyên ngành thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư phản ánh sinh động tình hình hiện nay: Nhà nước vẫn còn đang dè dặt khi chìa tay cho giới đầu tư tư nhân dù đã có nỗ lực và mong muốn cùng với khu vực kinh tế này giải quyết bài toán cơ sở hạ tầng đang trở thành một trong những nút thắt chặt nhất cho phát triển kinh tế của Việt Nam. Đã có rất ít tin tức, sự kiện về các dự án hợp tác công tư trong sáu tháng qua, kể từ khi Thủ tướng ký ban hành Quyết định 71 về quy chế thí điểm đầu tư PPP. Dù vậy, ít nhất, việc truyền thông đang được cam kết tăng cường hơn. “Nâng cao nhận thức để có được sự đồng thuận về việc triển khai PPP” đã được thứ trưởng Đông và các đồng sự xác định là một trong những trụ cột của chương trình hành động cho ba năm tới.

Đó là cách tiếp cận đúng từ kinh nghiệm cũ. Trong suốt gần hai thập kỷ qua, cả nước mới chỉ có khoảng 100 dự án theo các hình thức đầu tư BOT, BTO và BT từ các nhà đầu tư tư nhân trong và ngoài nước do thiếu khuôn khổ pháp lý. Con số đó cho thấy Nhà nước “chưa thành công”, như thừa nhận của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, khi khuyến khích đầu tư tư nhân vào xây dựng cơ sở hạ tầng. Nhưng đánh giá đó còn lâu mới phản ánh đúng thực chất. Phó chủ tịch thường trực Hội Khoa học và kỹ thuật cầu đường Việt Nam Nguyễn Ngọc Long cho biết có đến 80% dự án BOT hoặc BT có quy mô lớn trong ngành giao thông “đã bị biến dạng”. Chỉ thẳng dự án BOT cầu Bình Triệu ở TPHCM đã được chính quyền thành phố mua lại, ông Long nói về một thực tế đáng lo ngại ở quy mô rộng hơn: “Một số dự án quan trọng lại chuyển sang ngân sách của Nhà nước”.

Thiếu đầu tư tư nhân, Nhà nước đã trở thành nhà đầu tư lớn nhất mà không thể cải thiện được tình hình thiếu hụt trầm trọng về cơ sở hạ tầng. Hệ thống đường bộ, đường sắt, hàng không, đường thủy và cảng biển luôn trong tình trạng quá tải, không đáp ứng được nhu cầu phát triển. Bộ trưởng Kế hoạch và Đầu tư Võ Hồng Phúc là một trong những người biết rõ điều này hơn ai hết. Ông Phúc cho biết, tổng nợ công của Chính phủ (như ODA, trái phiếu và các khoản vay khác có bảo lãnh) bị hạn chế ở mức không quá 50% GDP - là ngưỡng an toàn do Quốc hội quyết định, vốn ODA ưu đãi giảm dần, ngân sách hạn hẹp đang trở thành những thách thức lớn cho nhu cầu xây dựng các cơ sở hạ tầng đòi hỏi tới 150-160 tỉ đô la Mỹ trong thập kỷ tới. Ông nhận xét: “Các nguồn vốn đầu tư nhà nước truyền thống chỉ có thể đáp ứng khoảng 50% nhu cầu trên”.

Ông Phúc cho biết, các nhà tài trợ song phương, đa phương cũng như các nhà đầu tư trong và ngoài nước đã rất kỳ vọng vào một hành lang pháp lý PPP. Trên thực tế, hàng loạt các buổi tham vấn với các đối tác nước ngoài như Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), Nhật Bản, Hoa Kỳ, Anh, Trung Quốc, Hàn Quốc… đã được tổ chức dày đặc trong suốt ba năm qua. “Đây là một cơ hội vàng để huy động nguồn vốn cho đầu tư phát triển kết cấu hạ tầng ở nước ta”, Bộ trưởng Phúc đã cố thuyết phục Chính phủ thông qua bản quy chế thí điểm PPP. Kết quả, các dự án PPP trong một số lĩnh vực cơ sở hạ tầng đã bắt đầu được công bố thí điểm từ giữa tháng 1 vừa qua.

Đã có tín hiệu tốt nhưng còn le lói

Phản ứng ban đầu của giới đầu tư quốc tế có vẻ tích cực. Chủ tịch Phòng Thương mại châu Âu (Eurocham) Alain Cany nhận xét cộng đồng doanh nghiệp này “hoan nghênh” việc ban hành quy chế thí điểm. Ông cho biết, các nhà đầu tư và những người cho vay cần khuôn khổ pháp lý rõ ràng và phù hợp để hỗ trợ các khoản đầu tư trên 1 tỉ đô la Mỹ vào cơ sở hạ tầng. Đại diện của hiệp hội nước ngoài này kiến nghị, Chính phủ cần cam kết doanh thu của dự án có thể được chuyển đổi và chuyển khoản ra nước ngoài cho các nhà đầu tư và người cho vay. Ông nói: “Không có sự đảm bảo về ngoại tệ mạnh, các nhà đầu tư và các nhà cho vay sẽ không sẵn sàng đầu tư”. Yêu cầu thuộc loại quan trọng nhất này được Chính phủ đồng tình. Các nhà đầu tư nước ngoài trong các dự án PPP được đảm bảo “quyền mua ngoại tệ” ở Việt Nam để chuyển vốn, lợi nhuận, các khoản thu nhập hợp pháp khác ra nước ngoài.

Song, vẫn còn không ít khoảng cách giữa hai bên. Không ít các định chế tài chính quốc tế muốn Nhà nước bảo lãnh cho vốn vay của các doanh nghiệp tư nhân khi thực hiện dự án PPP. Bộ trưởng Phúc đã kiến nghị Chính phủ từ chối yêu cầu này vì hai lý do: nếu Chính phủ bảo lãnh với khoản vay của nhà đầu tư tư nhân trong nước sẽ gây bất bình đẳng với nhà đầu tư nước ngoài; và nếu bảo lãnh với khoản vay của cả hai nhà đầu tư này sẽ không đạt được yêu cầu và giảm tỷ lệ nợ công. Câu chuyện này có lẽ sẽ làm nhức đầu nhà đầu tư tư nhân Bitexco, chủ đầu tư dự án PPP đầu tiên là đường cao tốc Dầu Giây - Phan Thiết, vì đối tác nước ngoài yêu cầu Nhà nước bảo lãnh cho khoản vay của họ.

Cho đến gần đây, các bộ và chính quyền địa phương đã xác định được 24 dự án để triển khai theo hình thức PPP và danh sách các dự án này sẽ tiếp tục được nối dài trong thời gian thí điểm kéo dài trong ba năm tới. Đó mới chỉ là bước khởi đầu đầy thách thức cho mô hình mới này. Amcham bày tỏ lo ngại thực tế về tình trạng chưa rõ ràng khi nào thì khuôn khổ pháp lý PPP toàn diện sẽ được thực hiện. Họ cảnh báo: “Chúng tôi lưu ý rằng, nếu việc ban hành tiếp tục bị trì hoãn hoặc không đầy đủ, thì Việt Nam sẽ mất cơ hội và các nhà đầu tư sẽ tìm kiếm các dự án phù hợp ở các nước khác, nơi mà Chính phủ cam kết nhiều hơn…”. Bà Thái Thị Thanh Hải của hãng tư vấn quốc tế Deloitte nhận xét thêm: “Nếu Việt Nam chỉ thu hút được vài dự án PPP trong 5-10 năm tới, thì mô hình này chứng tỏ thiếu hấp dẫn.”

Thứ trưởng Đông nhận thức được điều này. Ông nói với các nhà đầu tư tại hội thảo công bố chương trình PPP tại Hà Nội cách đây một tuần: “Trong quá trình thực hiện Quyết định 71, chúng tôi đã có dịp chia sẻ những trăn trở về các rủi ro có thể dẫn đến sự thất bại của chương trình PPP mà một số nước trên thế giới đã trải qua… Chúng tôi nhận thức được rằng, yếu tố quyết định đến thành công của chương trình là Chính phủ nhất quán theo đuổi mục tiêu lớn và quyết tâm thực hiện thông qua việc điều phối một cách có hiệu quả giữa các cơ quan liên quan”.

Phát biểu của thứ trưởng và thông tin trong hội thảo, như thường lệ, được đăng tải trên tờ báo Đấu Thầu, nhưng lại hiếm thấy trên các tờ báo kinh tế khác. Nhiều phóng viên cho biết, họ không được mời và cũng không biết về hội thảo trên để đưa tin.

Ít nhất, điều đó cho thấy việc truyền thông để “nâng cao nhận thức” vẫn còn là trở ngại cho chương trình PPP. Song trở ngại đó có lẽ vẫn là thứ yếu. Nguyên Bộ trưởng Thương mại Trương Đình Tuyển kể, gần đây ông biết Nhà nước đã đồng ý cho tỉnh Nghệ An đầu tư cảng biển nước sâu, một dự án mà ông đã phản đối vì nó quá gần với hai cảng lớn khác là Nghi Sơn ở Thanh Hóa và Vũng Áng ở Hà Tĩnh. Nguồn đầu tư đó bằng ngân sách. Cách tiếp cận như với dự án này, và với vô vàn các dự án hạ tầng khác mới chính là trở ngại lớn nhất để thúc đẩy PPP.

(Theo Thời báo kinh tế Sài Gòn)